Πώς η ελληνική σκέψη δημιούργησε το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του χριστιανισμού

Ἤσαν δὲ τινες Ἕλληνες ἐκ τῶν ἀναβαινόντων ἴνα προσκυνήσωσιν ἐν τὴ ἑορτή. Οὗτοι οὒν προσῆλθον Φιλίππω τῷ ἀπὸ Βησθαϊδὰ τῆς Γαλιλαίας, καὶ ἠρώτων αὐτὸν λέγοντες : κύριε, θέλομεν τὸν Ἰησοῦν ἰδείν. [...] Ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀπεκρίνατο αὐτοὶς λέγων :

ΕΛΗΛΥΘΕΝ Ἡ ΩΡΑ ΙΝΑ ΔΟΞΑΣΘΗ Ο ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.

Εἶναι ἐξαιρετικὰ δύσκολο νὰ ἐξαντλήσουμε αὐτὸ τὸ τόσο μεγάλο θέμα, τῆς σχέσης τοῦ ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν χριστιανισμό. Ταπεινή μας φιλοδοξία εἶναι νὰ δώσουμε ὁρισμένα στοιχεῖα τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας καὶ θρησκείας σὲ ἀναλογία μὲ αὐτὰ τῆς χριστιανικῆς, γιὰ νὰ καταδείξουμε τὴ βαθειὰ ἐπίδραση τῆς πρώτης στὴ δεύτερη, δεδομένου ὅτι ὁ ἑλληνισμὸς προϋπῆρξε τοῦ χριστιανισμοῦ...

Τὸ σύνολο τῶν χριστιανικῶν (καὶ μάλιστα τῶν ὀρθοδόξων) ἀντιλήψεων περιλαμβάνεται στὴν ἑλληνικὴ σκέψη, ἑκατοντάδες ἢ καὶ χιλιάδες ἔτη πρὶν τὴν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸ προσκήνιο τῆς ἱστορίας. Ἐντελῶς ἐνδεικτικὰ μποροῦμε νὰ θυμηθοῦμε τὶς θεολογικὲς καὶ ἠθικὲς ἀρχὲς τῶν Ἑλλήνων ὅπως τὶς διετύπωσαν ὁρισμένοι ἀπὸ τοὺς ἐπιφανέστερους :

Ο Ξενοφάνης καὶ ὁ Σωκράτης πίστευαν πὼς ὁ Θεὸς εἶναι ἕνας, αἰώνιος καὶ ἀμετάβλητος, ἔξω ἀπὸ τὸ χῶρο, ἄϋλος καὶ ἀθέατος, ἐνῶ δὲν ξεφεύγει τίποτα ἀπὸ τὴν προσοχή του : "τὸν δὲ θεοῦ ὀφλαθμὸν πάντα ὁρᾶν". Ἡ θεία Πρόνοια φροντίζει τὰ πάντα :"τὴν δὲ τοῦ Θεοῦ φρόνησιν... πάντων ἐπιμελεῖσθαι".

Ο Ὅμηρος καὶ ὁ Πλάτων θεωροῦν πὼς ὁ Θεὸς εἶναι πανάγαθος καὶ δὲν εὐθύνεται γιὰ τὶς δυστυχίες τῶν ἀνθρώπων.

Ο Πίνδαρος λέει πὼς οἱ ψυχὲς τῶν εὐσεβῶν εἶναι στὸν οὐρανὸ καὶ δοξολογοῦν μὲ ὕμνους τὸ Θεὸ :"... μάκαρα μέγαν ἀσίδοντ' ἐν ὕμνοι". Ανάλογες ἀπόψεις εἶχαν καὶ οἱ Ἀριστοτέλης, Τίμαιος, Ἐπίχαρμος, Θαλὴς Σόλων, Ἐπίκουρος, Θεαίτητος, Ξενοφάνης κ.ἅ. 

Συνεπῶς, οἱ ἕλληνες πίστευαν σὲ ἕναν Θεὸ Παντοδύναμο καὶ Πανάγαθο ποὺ ἀποδίδει δικαιοσύνη. Ἕνα Θεὸ Σοφὸ καὶ Ἄφθαρτο, πανταχοῦ παρώντα, ποὺ δὲν προκαλεῖ κακά. Καὶ ἂν αὐτὲς οἱ ἀπόψεις φαντάζουν γενικόλογες καὶ ἐν πολλοὶς ἀόριστες, παραθέτουμε ρήσεις καὶ θέσεις τῶν ἑλλήνων ποὺ ταυτίζονται μὲ εὐαγγελικὲς τέτοιες :

• "Τὸν δὲ ἐχθρὸν φίλον ποιείν" (Κλεόβουλος) / "Εἰρήνευσον μὲ τὸν ἀντίδικόν σου ταχέως" (Ματθαῖος Ε25)

• "Πράον εἶναι" (Χίλων) / "Μακάριοι οἱ πραεῖς" (Ματθαῖος Ε5)

• "Τὸν δὲ ἐχθρὸν εὐεργετείν" (Κλεόβουλος) / "Εὐεργετεῖτε ἐκείνους οἵτινές σας μισούσι" (Ματθαῖος Ε44)

• "Πατρὸς δὲ καὶ υἱοῦ ἡ αὐτὴ ἦπερ τοῦ Θεοῦ πρὸς ἄνθρωπον" (Ἀριστοτέλης) / "Ἐὰν ἐσεῖς λοιπόν, πονηροὶ ὄντες, ἐξεύρητε νὰ διδητε καλᾶς δόσεις εἰς τὰ τέκνα σας, πόσω μᾶλλον ὁ Πατήρ σας ὁ ἐν τοὶς οὐρανοὶς θέλει δώσει ἀγαθὰ εἰς τοὺς ζητοῦντας παρ' αὐτοῦ ;" (Ματθαῖος Ζ11)

• "Οὐ διαμειψόμεθα τῆς ἀρετῆς τὸν πλοῦτον" (Σόλων) / "Δυσκόλως θέλει εἰσέλθει πλούσιος εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ οὐρανοῦ" (Ματθαῖος ΙΘ23)

• "Πεφυλαγμένος ἄνδρα ἕκαστον, ἄρα μὴ κρυπτὸν ἐχθρὸς ἔχων καρδίη φαιδρῶ προσενέπη προσώπω" (Σόλων" / "Ἔρχονται πρὸς ἐσᾶς μὲ ἐνδύματα προβάτων, ἔσωθεν ὅμως εἶναι λύκοι ἅρπαγες" (Ματθαῖος Ζ15)

Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὰ διδάγματα τῶν ποιητῶν καὶ τῶν φιλοσόφων ἡ ἴδια ἡ λειτουργικὴ καὶ οἱ συμβολισμοὶ τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν μυστηρίων μεταφέρθηκαν -σχεδὸν αὐτούσια- στὴ χριστιανικὴ λειτουργικὴ καὶ παράδοση :

Κάθε πόλις εἶχε τὸν προστάτη θεό της. Π.χ. αἳ Ἀθῆναι τὴν Ἀθηνᾶ, τὸ Βυζάντιο τὴν Ἀρτέμιδα κ.ὁ.κ, ὅπως καὶ σήμερα κάθε πόλη ἔχει τὸν προστάτη Ἅγιό της (Θεσσαλονίκη τὸν Ἅγιο Δημήτριο, Πάτρα τὸν Ἅγιο Ἀνδρέα κ.ὄκ). Ἀλλὰ καὶ τὸ γνωστὸ θρησκευτικὸ ἔθιμο τοῦ πανηγυριοῦ ἔχει ἑλληνικὴ προέλευση. "Ταύτη δὲ τὴ Θεῶ καὶ ἐν Ὀλυμπίᾳ κατ' ἔτος συντελεῖται πανήγυρις" γράφει ὁ Στράβων στὰ "Γεωγραφικά" του.

Οι Ἕλληνες δὲν ἤσαν εἰδωλολάτρες (ὅσο δὲν εἶναι καὶ οἱ σημερινοὶ Χριστιανοί) οὔτε πίστευαν σὲ πολλοὺς Θεούς. Ὁ Θεὸς Ἦταν ἕνας καὶ γύρω τοῦ ὑπῆρχαν οἱ "Ἅγιοι". Ὁ Ποσειδῶν, προστάτευε τοὺς θαλασσινοὺς ὅπως καὶ ὁ Ἅγιος Νικόλαος στὴν Ὀρθόδοξη πίστη, ὁ Ἄρης τοὺς πολεμιστὲς ὅπως καὶ ὁ Ἅγιος Γεώργιος, ὁ Ἑρμῆς τοὺς ὁδοιπόρους καὶ ταξιδιῶτες ὅπως ὁ Ἅγιος Χριστοφόρος τοὺς ὁδηγοὺς σήμερα, ἡ "Πρόμαχος Ἀθηνᾶ" καὶ ἡ "Ὑπέρμαχος Στρατηγὸς Παναγία" πολεμικὲς προστάτιδες τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους, κ.ὁ.κ.

Ἐπίσης, ὅσοι ἀπὸ τοὺς θνητοὺς διακρίνονταν γιὰ τὸ ἦθος καὶ τὴν ἔντιμη ζωὴ τοὺς γίνονταν "θεοί" (Ἡρακλῆς, Ἀχιλλεὺς κλπ), ὅπως δέχεται καὶ ἡ Ἐκκλησία μας πὼς οἱ ἄριστοι τῶν θνητῶν ἁγιάζουν καὶ πλησιάζουν τὸ Θεὸ !

Ἡ θεία Κοινωνία εἶναι τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου, διὰ τῆς ὁποίας ὁ μεταλαμβάνων ἑνώνεται μὲ αὐτόν. Ὁ Παυσανίας ἀναφέρει στὰ "Κορινθιακά" μία γυναίκα ποὺ γεύεται τὸ αἷμα θυσιασμένου ἀρνιοῦ γιὰ νὰ νοιώσει τὴ χάρη τοῦ θεοῦ "θυομένης δὲ ἐν νυκτὶ ἀρνὸς κατὰ μήνα ἕκαστον, γευσαμένη δὴ τοῦ αἵματος ἡ γυνὴ κάτοχος εἰς τοῦ θεοῦ γίνεται " !

Αλλά καὶ ἡ προσφορὰ δημητριακῶν , κρασιοῦ, λαδιοῦ, μελιοῦ καὶ ἄλλων καρπῶν, ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες γιὰ νὰ τιμήσουν τοὺς νεκρούς τους, ταυτίζεται μὲ τὸ ὀρθόδοξο τυπικὸ ἀπόδοσης τιμῶν πρὸς τοὺς νεκρούς. Ἀκόμα καὶ τὸ κυπαρίσσι ποὺ ὑπάρχει στὰ χριστιανικὰ νεκροταφεῖα, Ἦταν γιὰ τοὺς ἀρχαίους σύμβολο πένθους ἀφιερωμένο στὸν Πλούτωνα.

Θα Ἦταν ἴσως κουραστικὸ νὰ ἀναφερθοῦμε ἀναλυτικὰ στὶς ἐπὶ μέρους ὁμοιότητες τῶν συμβολισμῶν καὶ τῆς λατρείας τῆς ἑλληνικῆς θρησκείας μὲ τὴν Ὀρθοδοξία. Εἶναι γεγονὸς πὼς εἶναι πάμπολλες : ὁ Σταυρός, ἡ βάπτιση, ἡ ἁγία Τράπεζα, ἡ διαίρεση τοῦ ναοῦ σὲ τμήματα, τὰ ἄμφια τῶν ἱερέων, ἡ μορφὴ καὶ ὁ ρόλος τῶν ἀγαθοδαιμόνων τῶν ἀρχαίων (ἀγγέλων) κτλ., κατάγονται εὐθέως ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παράδοση.

Ἴσως ὁρισμένοι ἔχουν τὴν πεποίθηση πὼς ὁ Χριστιανισμὸς δέχθηκε μὲν κάποια ἐπίδραση ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες, ἀλλὰ πάντως ἡ συνδρομὴ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ Ἦταν σημαντικότερη. Ὁ ἰσχυρισμὸς αὐτὸς ὅμως καταρρίπτεται ἀμέσως ἀπὸ τὴν οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ : Ἡ παραδοχὴ τῆς διττῆς φύσεως τοῦ θεανθρώπου ἔχει τὶς ρίζες της στὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφικὴ ἀντίληψη τῆς "ἀσυγχύτου ἑνώσεως", ἰδέα ἄγνωστη γιὰ τοὺς Ἰουδαίους ἀλλὰ τόσο κοινὴ γιὰ τοὺς ἕλληνες φυσικοὺς καὶ φιλοσόφους. Ἀλλὰ καὶ στὴ ρίζα τοῦ τὸ ὅλο θέμα εἶναι ἀκατανόητο γιὰ ἕναν Ἰουδαῖο : νὰ γεννιέται ὁ Θεὸς ἀπὸ ἄνθρωπο ; νὰ γεννάει ὁ ἄνθρωπος Θεὸ ; ...εἶναι ἱεροσυλία καὶ ἀξίζει τουλάχιστον τὸ ἀνάθεμα ! Γιὰ τὸν ἕλληνα ὅμως εἶναι πολὺ φυσιολογικὸ αὐτὸ τὸ τόσο σκανδαλῶδες γιὰ τὸν Ἰουδαῖο. Ἡ ἑλληνικὴ σκέψη (φιλοσοφία καὶ συλλογικὴ συνείδηση) στάθηκε ἡ κινητήριος δύναμη γιὰ τὴν ἐξάπλωση τοῦ χριστιανικοῦ μυνήματος. Ὁ κόσμος τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, διαποτισμένος ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ σκέψη καὶ γλώσσα (ἑλληνιστικὸς κόσμος, κοινὴ ἑλληνικὴ γλώσσα) δέχθηκε τὸ χριστιανισμό.

Χωρὶς τοὺς Ἕλληνες, ὁ Χριστιανισμὸς σίγουρα δὲ θὰ Ἦταν αὐτὸς ποὺ εἶναι σήμερα, ἀλλὰ καὶ ἴσως νὰ μὴν εἶχε ὑπάρξει κι ὄλας !